Қазақстандағы жасөспірімдер мен жастардың денсаулығы мен қауіптері: жаңа зерттеудің нәтижелері
Жасөспірімдер мен жастардың репродуктивті денсаулығы – қоғамның әлеуметтік дамуы мен тұрақтылығының стратегиялық көрсеткіші. Қазақстан, өтпелі экономикасы бар көптеген елдер сияқты, жыныстық өмірдің ерте басталуы, контрацепция әдістері туралы білімнің төмендігі, жыныстық жолмен берілетін инфекциялар (ЖЖБИ) қаупі және жастарға арналған медициналық қызметтердің шектеулі қолжетімділігімен бетпе-бет келуде. Мемлекет пен халықаралық ұйымдардың ағарту және алдын алу саласындағы айтарлықтай күш-жігеріне қарамастан, білім мен тәжірибеде айырмашылықтар сақталуда, әсіресе қала мен ауыл арасында, сондай-ақ әртүрлі тілдік топтар арасында.
Жасөспірімдер мен жастардың репродуктивті денсаулығы тек медициналық мәселе емес, ол демографиялық процестермен, гендерлік теңдікпен және қоғамның тұрақтылығымен байланысты әлеуметтік дамудың басты көрсеткіші. Қазақстан бүгінде дәстүрлі отбасылық құндылықтар, цифрлық орта ықпалы және әлеуметтік-экономикалық теңсіздік қатар жүріп, жастардың жаңа мінез-құлық үлгілерін қалыптастырып жатқан жағдайда тұр. Жыныстық өмірдің ерте басталуы, медициналық қызметтерге сенімнің төмендігі, ата-аналар мен педагогтардың ағарту ісіндегі шектеулі рөлі жас ұрпақтың денсаулығы мен әл-ауқатына қауіп төндіреді. Сондықтан білімнің, тәжірибенің және кедергілердің нақты жағдайын зерттеу тек ғылыми міндет емес, ол ұзақ мерзімді әлеуметтік әсерлерге бағытталған мемлекеттік саясатты әзірлеудің маңызды шарты болып табылады. Бұл БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттарының (ТДМ) ішінде әсіресе ТДМ 3 «Жақсы денсаулық және әл-ауқат» және ТДМ 5 «Гендерлік теңдік» мақсаттарына тікелей қатысты.
Әдістер
Зерттеу 15–24 жас аралығындағы 2 778 респонденттен құралған репрезентативті іріктеме негізінде жүргізілді. Іріктемеге колледждер мен жоғары оқу орындарының студенттері, жұмыс істейтін және істемейтін жастар енгізілді. Географиясы бес макроаймақты және республикалық маңызы бар үш қаланы, соның ішінде Астана мен Алматыны қамтиды.
Методология анонимді стандартталған сауалнаманы қазақ және орыс тілдерінде өткізуді қамтыды. Статистикалық өңдеуде IBM SPSS Statistics 22 бағдарламасы пайдаланылды. Деректер жынысы мен қоныс түрі бойынша салмақталды, бұл нәтижелердің салыстырмалылығын қамтамасыз етті. Мұндай дизайн жалпы үрдістерді ғана емес, әлеуметтік-территориялық айырмашылықтарды да айқындауға мүмкіндік берді.
Нәтижелер
1. Жыныстық мінез-құлық
15–19 жастағы жасөспірімдердің 20,2%-ы және 20–24 жастағы жастардың 56,8%-ы жыныстық қатынас тәжірибесіне ие. Орташа жыныстық дебют жасы жасөспірімдерде – 16,8, ал үлкен жастағы топта – 18 жас. Ерте басталу (≤15 жас) 15,6%-ға тән, негізінен ұл балалар арасында. Бұл ерте сексуализация тәуекелінің және алдын алу ағарту жұмыстарының жеткіліксіздігінің сақталып отырғанын көрсетеді.
2. Контрацепцияны пайдалану
Презерватив туралы білім кең таралғанымен, оны қолдану практикасы төмен: жасөспірімдердің 27,8%-ы және жастардың 38,4%-ы соңғы қатынаста презерватив қолданбаған. Тек 28% жасөспірім және 46,3% үлкен топ презервативтің қорғау қасиеттерін дұрыс түсінеді. Негізгі себеп – қолданғысы келмеу (59,6%), бұл мәдени және гендерлік стереотиптерді көрсетеді.
3. ЖЖБИ және медициналық көмекке жүгіну
Сауалнамаға қатысқандардың 22%-ы ЖЖБИ-ға тән белгілерді байқаған, олардың ішінде әйелдер жиі хабарлаған (33,2%). Алайда симптомдары барлардың тек 47,1%-ы ғана медициналық көмекке жүгінген, жастар денсаулық орталықтарына 20%-дан аз барған. Кедергілерге қысылу, процедуралардан қорқу және құпиялылыққа алаңдау жатады.
4. Жүктілік және түсік
15–19 жастағы қыздардың 1,9%-ы жүктілік тәжірибесіне ие, ал 20–24 жаста – 17,7%. Түсік үлесі тиісінше 20% және 18,5%. 20–24 жастағы әйелдер арасында үй жағдайында жасалған түсіктердің (21,6%) жиі кездесуі алаңдатады, бұл медициналық қызметтердің қолжетімділігі мен сенімге қатысты проблемаларды көрсетеді.
5. АИТВ туралы білім және стигма
АИТВ туралы жан-жақты білімге тек 11,7% респондент ие. Соңғы 12 айда тестіден өткендер – жасөспірімдердің 4,2%-ы және жастардың 15,5%-ы. Дегенмен стигматизация деңгейі жоғары: үштен бірінен астамы АИТВ-пен өмір сүретін адамдармен бірге оқуға немесе жұмыс істеуге дайын емес.
6. Ақпарат көздері
Негізгі білім арналары – интернет (62%) және әлеуметтік желілер (54,1%), ал ата-аналардың (37,1%), педагогтардың (24,1%) және медицина қызметкерлерінің (49,8%) рөлі шектеулі. Бұл институционалданған әрі сенімді ақпарат көздерінің қажеттілігін көрсетеді.
7. Аймақтық және тілдік алшақтықтар
Ауылдық жерлерде АИТВ тестілеу деңгейі төмен, ал контрацепцияға қанағаттандырылмаған қажеттілік жоғары. Орыс тіліндегі жастардың білімі қазақ тіліндегілерден жоғары, стигматизация деңгейі төмен.
Талқылау
Нәтижелер Қазақстандағы жастардың репродуктивті денсаулығы саласында бірқатар проблемалардың бар екенін көрсетеді. Біріншіден, білім мінез-құлыққа айналмайды: презерватив туралы хабардарлыққа қарамастан, қолдану төмен деңгейде қалып отыр. Екіншіден, медициналық көмекке жүгінуде қысылу мен айыпталудан қорқу сияқты кедергілер сақталуда. Үшіншіден, әлеуметтік айырмашылықтар айқын: ауыл жастары мен қазақтілді топтар ақпарат пен қызметтерге қолжетімділікте әлсіз жағдайда.
Халықаралық деректермен салыстырғанда, Қазақстан «қос алшақтық» жағдайында: білім мен тәжірибе арасындағы, сондай-ақ әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы айырмашылық. Бұл жүйелі шараларды талап етеді: мектептер мен колледждерде ағарту бағдарламаларын күшейту, жастарға қолайлы қызметтерді кеңейту және анонимді тестілеуді енгізу.
Қорытынды
Зерттеу Қазақстандағы жасөспірімдер мен жастардың мінез-құлқы, білімі және кедергілері туралы бірегей, репрезентативті көрініс ұсынды. Нәтижелер негізінде саясаттың үш басым бағытын бөлуге болады:
Осылайша, есеп Қазақстанның Денсаулық сақтау министрлігі мен Ғылым және жоғары білім министрлігі үшін дайын жол картасы болып табылады. Оның ұсыныстарын жүзеге асыру ЖЖБИ мен АИТВ қаупін төмендетуге, қажетсіз жүктіліктерді азайтуға және жаңа ұрпақтың репродуктивті әлеуетін нығайтуға мүмкіндік береді.
Жиналған деректер Қазақстанның «қос алшақтықпен» бетпе-бет келіп отырғанын көрсетті: білім мен тәжірибе арасындағы және жастардың әртүрлі әлеуметтік-территориялық топтары арасындағы айырмашылық. Бұл сын-қатерді еңсеру кешенді шешімдерді қажет етеді: мектептер мен ЖОО-ларда заманауи денсаулық модульдерін енгізу, жастар орталықтары желісін кеңейту, тестілеудің анонимдігі мен қолжетімділігін қамтамасыз ету, сондай-ақ стигма мен мәдени кедергілерге қарсы күрес. Маңыздысы – есеп ұлттық билік органдарына, білім беру мекемелеріне және халықаралық әріптестерге нақты бағыттарды көрсетеді. Оның құндылығы тек статистикада емес, елдің демографиялық болашағының ресурсы ретінде жастардың денсаулығын нығайтуға арналған жол картасын ұсынуында. Ұсыныстар іске асса, Қазақстан тек қажетсіз жүктіліктерді, ЖЖБИ мен АИТВ қаупін азайтып қана қоймай, денсаулық пен жастар құқықтары ұлттық әлеуметтік саясаттың басымдығына айналған орнықты дамудың негізін қалап береді.
| Имя * | |
| Комментарий * | |