Әлеуметтану іс-әрекетте: студенттік олимпиада Қазақстандағы әлеуметтік ғылымның болашағын қалыптастырады
2025 жылғы 22 сәуірде жыл сайынғы республикалық әлеуметтану олимпиадасы — елдің академиялық қауымдастығы үшін аса маңызды оқиға — әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің базасында өткізілді. Биылғы интеллектуалды алаңға Қазақстанның түкпір-түкпірінен келген студенттер жиналды; ал былтыр олимпиада қонақжай қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінде ұйымдастырылған еді.
Қоғамдық үдерістер күн санап күрделене түскен, ал адамзаттың талап-тілектері кейде қарама-қарсы келген қазіргі уақытта әлеуметтану шындықты түсінудің басты кілтіна айналды. Дегенмен теориялық терминдер мен ғылыми тұжырымдардың артында — тек қоғамды бақылап қана қоймай, оның болашағын қалыптастыра алатын жас зерттеушілер тұр. Республикалық әлеуметтану олимпиадасы студенттерді, оқытушыларды және ғылыми қауымдастықты өзекті әлеуметтік шақыруларды талқылауға және оларды шешудің практикалық жолдарын ұсынуға біріктіреді.
Бұл тек бір жарыс емес, болашақ ғылыми жобаларға, әлеуметтік бастамаларға және мемлекеттік саясатқа негіз бола алатын идеялардың ұясына айналған интеллектуалдық алаң. Олимпиада жас әлеуметтанушыларға шынайы статистикалық деректермен жұмыс істеуді, өз ойын дәлелді түрде қорғауды және сыни тұрғыдан талдап ойлауды үйретеді. Қоғамдық талдау сапасына, дәлелді ғылымға және әлеуметтік сезімталдыққа деген сұраныс жоғарылаған кезде осындай іс-шаралар жаңа буын зерттеушілерді дайындауда стратегиялық рөл атқарады.
Әлеуметтану — жай ғана академиялық пән емес; бұл қоғамдық өмірдің терең сырын ұғына отырып, қоғам құрылымын, индивид мінез-құлқын қалыптастыратын механизмдерді және әлеуметтік өзгерістерді қозғаушы факторларды зерттейтін ғылым. Осы тұрғыдан ол қазіргі заманның айнасы әрі шындықты сыни тұрғыдан талдайтын құрал болып табылады. Республикалық студенттік әлеуметтану олимпиадасы жыл өткен сайын маңыздылығын арттырып, жас зерттеушілердің білімін көрсетуге ғана емес, олардың әлеуетін ашуға да мүмкіндік беретін кеңістікке айналуда. Бұл алаң жаңа буын әлеуметтанушыларға өзекті әлеуметтік мәселелерді таныстыруға, талқылап, ғылыми әдіс-тәсілдерді зерттеуге жол ашатын платформа.
Республикалық олимпиаданың маңыздылығы
Олимпиада Қазақстандағы қазіргі әлеуметтанулық ой-санаудың қай бағытқа бет алғанын, студенттік ортада қандай тақырыптар — әлеуметтік теңсіздік пен иденттіліктен цифрлық трансформация мен тұрақты дамуға дейін — ерекше резонанс тауып жатқанын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл жай ғана жарыс емес — болашақ әлеуметтанушылардың ғылыми қызығушылықтарын және интеллектуалдық жетілгендігін диагностикалайтын, сондай-ақ ғылыми сабақтастықты қалыптастыратын маңызды арна. Осы тұрғыдан олимпиада студенттерді, оқытушыларды және зерттеу қауымдастығын қоғамды түсініп, оны жақсартуға бағытталған ізденістерге ынталандыратын катализатор рөлін атқарады.
Командалардың атаулары әлеуметтанудың Қазақстандағы дамуының векторын айқын көрсетеді. Олар ұтымды, креативті және заманауи концепцияларға ұмтылады. «Insight», «QOGAMKEY», «Sociovibe», «Sociolight» немесе «The Third Eye» сияқты атаулар қоғамды терең талдауға, инновацияларға деген құштарлыққа және ғылымды өзекті әлеуметтік сұраныстармен біріктіруге бағдарлануды білдіреді. «S.O.S – Society Observers Squad» атауы әлеуметтік үдерістерді бақылаудың және диагностикалаудың маңыздылығын алға тарса, «Социо-Шерлоки» зерттеу ізденісі мен аналитикалық ойлаудың қажеттілігін айтқысы келеді. Командалардың осындай тенденцияға сай атаулар таңдауы жас әлеуметтанушылардың интердисциплинарлық, креативті және қоғаммен байланысқан ғылыми ойлаудың жаңа стиліне ұмтылып жатқанын дәлелдейді. Осылайша, символикалық деңгейде әлеуметтану Қазақстанда дәстүрлі академиялық тәсілдерден шығып, өзінің рөлін қайта ойластырып, жаңа шынайылық тіліне бейімделіп келе жатқанын көреміз.
Студенттердің өзекті зерттеу жобалары (ЦИОМ пікірінше)
1-ші Зерттеу жобасы:
Құрам: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, «QOGAMKEY» командасы
Жоба тақырыбы: «18–27 жас аралығындағы Қазақстандық ер азаматтардың әскерден жалтаруының әлеуметтік және мотивациялық себептері»
Команда жетекшісі: Шабденова Айжан Базархановна
Студенттердің баяндамасында бұл тақырыптың өзектілігі мен батылдығы айқын көрініс тапқан: ол құқықтық қана емес, қазіргі қазақстандық қоғамның әлеуметтік-моралдық өлшемдерін де қозғайды. Зерттеу жас азаматтардың әскери борышын өтемеуінің түпкі себептерін жеке ауытқу емес, сенім дағдарысы, құндылықтардың трансформациясы және ортақ әңгімелердің өзгеруі сияқты әлеуметтік симптом ретінде талдайды.
Жобаның негізгі күшті тұсы — оның теориялық негізделуі: Лиотардың «үлкен баяндаулары», құрылымдық функционализм мен қақтығыс теорияларын пайдалана отырып, авторлар құбылысты жай сипаттау шеңберінен шығып, оны постмодерн кезеңіндегі патриоттық және нормативтік императивтердің эрозиясы ретінде интерпретациялауға ниеттенеді. MAXQDA бағдарламалық құралын қолдана отырып, терең сұхбаттар мен тақырыптық контент-талдау секілді сапалық әдістер зерттеу сенімділігі мен тереңдігін арттырады.
Дегенмен, сынаманың 12 сұхбаттан тұрған «қар жауу» әдісімен алынғанын ескерсек, қорытындылардың репрезентативтігін толық мойындауға болмайды. Солай бола тұра, жоба теориялық тұрғыдан бай әрі сапалық пилоттық зерттеу ретінде жоғары бағаланады.
Әлеуметтік стратификация, ата-ана көзқарастары мен жеке қауіпсіздік арасындағы өзара байланыстарды анықтау ерекше назар аудартады. Ұсынылған гипотезалар көрсеткендей, қызметтен бас тарту тек жеке мотивациямен ғана түсіндірілмейді, сонымен қатар институционалдық зорлық-зомбылық (дедовщина, психологиялық қысым) қорқынышы, армия институтына деген сенімсіздік және жастардың уақытын рационалды пайдалану талабы сияқты кең ауқымды факторларға сүйенеді.
Зерттеу қорытындысы өте пісіп-жетілуімен ерекшеленеді: авторлар мәселені патриотизм тапшылығына келтіріп шектемей, әскери инфрақұрылымды реформалаудан бастап патриоттық тәрбиені қайта ойластыруға дейінгі жүйелі өзгерістер қажеттігін көтереді. Ұсынылған ұсыныстар (ақпараттық жұмыстар, баламалы қызмет түрлерін енгізу, ата-аналармен жұмыс) шынайы әрі әлеуметтік тұрғыдан сезімтал көрінеді.
Жалпы алғанда, «QOGAMKEY» командасының жұмысы жоғары деңгейдегі әлеуметтанулық рефлексияны, теориялық шеңберді эмпирикалық деректермен үйлестіре алу және іс-тәжірибеге бағдарланған қорытындылар қалыптастыра білу қабілетін көрсетеді. Зерттеу қазіргі қазақстандық жастар ортасындағы жаңа азаматтық мінез-құлық пен иденттілік формаларын түсінуге маңызды үлес қосады.
2-ші зерттеу жобасы:
Құрамы: «Insight» командасы, «Нархоз университеті» АҚ
Жоба жетекшісі: Серикжанова Сабира Серикжановна
Тақырыбы: «Әлеуметтік институттар – жемқорлық айнасы: Қазақстанда жемқорлықты қабылдау қалай қалыптасады»
Ұсынылған жоба қазіргі Қазақстандағы ең сезімтал әрі жүйелі мәселелердің бірін – әлеуметтік институттардың жұмыс істеу контексінде жемқорлықты қабылдау мен тәжірибесін зерттеуді көздейді. Зерттеу көрсеткендей, жемқорлық тек құқықтық ауытқу ғана емес, азамат пен мемлекеттік құрылымдар арасындағы қатынастарға терең енген әлеуметтік феномен.
Жобаның ғылыми маңызы – CPI (Corruption Perceptions Index) сияқты сандық көрсеткіштерден арылып, әлеуметтік институттар (отбасы, білім беру, заң жүйесі) жемқорлық тәжірибелерін микро- және макродеңгейде қалай легитимдейді немесе делегитимдейді деген социологиялық түсінікке көңіл бөлуінде.
Теориялық негіз ретінде Дюркгейм мен Мертонның аномия тұжырымдамасын таңдау – орынды шешім. Зерттеушілер айтуынша, институттарға деген қоғамдық сенім жоғалған кезде «нормативтік вакуум» пайда болып, жемқорлық бірегей құбылыс емес, әрекет ету мәдениетінің нормаcына айналады. Мұндай теориялық постановка жемқорлықты әлеуметтік интеграция мен институционалдық легитимділіктің дағдарысының көрсеткіші ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Команданың гипотезасы – негізгі институттардағы жемқорлықты қабылдау елдегі жалпы жемқорлыққа көзқарасты қалай қалыптастыратыны – логикалық әрі әдістемелік тұрғыдан негізделген. Анкеталық зерттеу (85 респондент) деректері доминантты құндылықтар мен институттарға сенім деңгейін анықтауға алғашқы қорытынды береді, алайда валидтілікті арттыру үшін выборка көлемі мен стратификациясы ұлғайғаны жөн болар еді.
Әсіресе, институционалдық антикоррупциялық қызметті тежейтін кедергілерді анықтауға бағытталған нақты зерттеу тапсырмалары жоғары бағаланады. Бұл фокус проблеманы талдаудан шешім іздеуге көшу үшін маңызды, себебі ұсыныстар эмпирикалық деректер мен әлеуметтік механизмдерге сүйенеді.
Деректерді визуализациялау мен теориялық байланыстарды дәйектеу академиялық деңгейде орындалған. Команда әлеуметтанулық интерпретацияны көрнекі форматпен үйлестіріп, презентация құрылымын айқын сақтаған, бұл жобаның ғылыми және қоғамдық маңыздылығын нығайтады.
Сонымен бірге, дескриптивті тәсіл басым болып, деректерді халықаралық контекстпен салыстыра терең талдау жетіспейді. Қазақстан ішіндегі аймақтық ерекшеліктер потенциалын ашу да жобаны байытуы мүмкін еді. Дегенмен «Insight» командасы жемқорлықты институционалдық ландшафтқа еніп кеткен күрделі социокультурлық құбылыс ретінде түсінгенін көрсетті. Бұл зерттеу институционалдық сенімді күшейту мен нормативтік орта құрылысына бағытталған антикоррупциялық стратегиялар әзірлеуге негіз болуға лайық.
3-ші ЗЕРТТЕУ ЖОБАСЫ:
Құрамы: «Социо-Шерлоки» командасы, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Ғылыми жетекші: Бурбаева Перизат Төлеугалиевна
Тақырыбы: «Қазақстандағы кісі өлтірулердің табиғаты мен динамикасын зерттеу»
Команда жас зерттеушілері «Қазақстандағы кісі өлтірулердің табиғаты мен динамикасы» тақырыбында терең әрі өзекті талдау жүргізді. Олар бұл құбылысты тек қылмыс эпизоды ретінде емес, қоғамдағы жиналып қалған әлеуметтік проблемалардың айшықты индикаторы ретінде қарастырды. Жоба ҚР Қылмыстық кодексінің 99-бабы («Адам өлтіру») деректеріне негізделді.
Зерттеушілер атап көрсеткендей, адам өлтіру — заңды бұзу ғана емес, өмірге, сенімге және қауіпсіздікке деген түпкі құндылықтарды жойысу. Елдегі резонанстық зорлық-зомбылық оқиғаларының өсуі тұрғындарды алаңдатса да, ғылыми қызығушылық әлі шектеулі, ал ресми статистика деректері жиі фрагментті және латентті қылмыс көріністерін есепке алмайды.
Әдістемесі:
- Статистикалық талдау – ресми деректер базасынан алынған көрсеткіштерді статистикалық өңдеу
- Кейс-стади – таңдаулы қылмыстық істер бойынша егжей-тегжейлі талдау
Негізгі қорытындылар:
- Қылмыстың құрбандары көбінесе стереотиптерге қарамастан, әйелдер емес, ер азаматтар болып табылады.
- Типтік құқық бұзушы – шамамен 40 жастағы жұмыссыз ер адам, орта немесе кәсіптік техникалық білімдері бар.
- Кісі өлтіру мотивтері бастапқыда ойланғандай экономикалық сипаттан гөрі, тұрмыстық даулар, қызғаныш, жеке реніштер және алкоголь тұрады. Бұл зорлық-зомбылықты әлеуметтік контекстте – бақылаудың жоғалуы, нормалардың әлсіреуі және жанжалды шешу арналарының жеткіліксіздігі нәтижесі ретінде қарастыру қажеттігін көрсетеді.
- Латентті қылмыс мәселесі ерекше өзектілігін сақтайды: кісі өлтіру оқиғаларының бәрі ресми статистикада тіркелмейді, әсіресе ауылдық және осал аймақтарда.
Ұсыныстар:
- Тұрмыстық құқық бұзушылықтарды алдын-алу шараларын күшейту
- Суық қаруға қолжетімділікті реттеу
- Алкоголь саудасына шектеу қою
- Жастарға арналған білім және еңбек мүмкіндіктерін дамыту
Бұл зерттеу қылмыстың нақты сипатымен қоса, қоғамдағы жиналып қалған қысымдар мен олардың түпкі себептерін түсіну қажеттігін атап көрсетеді. Аталған сұрақтарды қарастыру – қылмыстық құқықтан гөрі әлеуметтану, психология, әлеуметтік саясат пен мәдениет салаларын қамтитын көпсалалы тәсілді талап етеді. Мұндай адам-орталықты интердисциплинарлық әдіс қазіргі қоғамға қауіпсіздік, әділеттілік және гуманизм бағытында жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
Олимпиада нәтижелері:
- әл-Фараби атындағы ҚазҰУ – «QOGAMKEY» (PhD, доцент Шабденова Айжан Базархановна) – 1-орын
- ЕҰУ – «Социо-Шерлоки» (к. соц. ғ., аға оқытушы Бурбаева Перизат Төлеугалиевна) – 2-орын
- ҚазҰПЖПУ – «Sociovibe» (магистр, аға оқытушы Иманбаева Сандуғаш Жайынбайқызы) – 2-орын
- Нархоз университеті – «S.O.S – Society Observers Squad» (PhD, доцент Серікжанова Сабира Серікжановна) – 3-орын
- Абай атындағы ҚазҰПУ – «The Third Eye» (PhD, аға оқытушы Орынбеков Нұрлан Аманғазыұлы) – 3-орын
Алғыс білдіреміз:
Олимпиаданы ұйымдастыру мен өткізуді мүмкін еткен әріптестік пен қолдауларға ризашылығымызды білдіреміз:
- К.Н. Бұрханов атындағы Ғылыми-білім беру қоры – жастардың ғылыми әлеуетін дамытудағы стратегиялық қолдауы үшін;
- «Metalphoto.kz» өндірістік компаниясы – іс-шараның визуалды және техникалық қамтамасыз етілуіне қосқан үлесі үшін;
- «Урюк» шығыс және «China Town» қытай асханасы мейрамханалары – мәдени атмосфера мен қонақжайлылығы үшін;
- Қоғамдық пікірді зерттеу орталығы (ЦИОМ) – олимпиада зерттеу базасын дамытудағы сараптамалық демеушілігі үшін;
- «Азиза» тігін өндірісі – студенттердің шығармашылығын қолдаған оригинал сыйлықтары үшін.
ҚОРЫТЫНДЫ:
Әлеуметтану – тек кестелер мен графиктер емес, әр жобада дүниені өзгерткісі келетін тірі ой. 2025 жылғы Республикалық олимпиада әлеуметтік ғылымның болашағы Қазақстанда дәл қазір осында – командалардың креативті атауларында, өткір тақырыптарда, батыл гипотезаларда және жас әлеуметтанушылардың отты көздерінде жатыр дегенді дәлелдеді. Кім білсін, бәлкім келесі Қазақстандық Бурдье не Гоффман дәл осы аудиторияда дәптермен отыруы мүмкін.
.jpeg)